درس نهم: زمان‌ها و مکان‌های مناسب برای استجابت دعا (قسمت اول)

بسم الله الرحمن الرحیم

دعا

درس‌گفتارهایی از: مسعود بسیطی

با اهتمام: حسین آخوندعلی؛ زهرا مرادی

در دوره‌ی «دعا»، به بررسی معنا، مفهوم و کاربرد «دعا» در زندگی روزمره‌ی آدمی از دیدگاه مربّیان الهی می‌پردازیم؛ و «آداب دعا» و «شرایط استجابت» آن را بیان خواهیم کرد. این مبحث، در دوازده گفتار ارائه می‌گردد.

 

درس نهم: زمان‌ها و مکان‌های مناسب برای استجابت دعا (قسمت اول)

 

در سه جلسه‌ی اخیر به این موضوع پرداختیم که:

براى دعا کردن و بهره‌مندىِ بیشتر از فیض و رحمت الهى، در مکتب تربیتی اهل بیت علیهم السلام آداب و شروطى ذکر شده که پایبندی و انجام آنها در استجابت دعا مؤثّر است. معرفت خدایی که او را می‌خوانیم؛ ایمان داشتن به «بداء»؛ شروع دعا با نام خدا و حمد الهی؛ همراه بردن شفیع به درگاه خداوند؛ پشیمانی و بازگشت از گناهان؛ خضوع و بودن در حال خوف و رجاء؛ از جمله مواردی بود که به آنها اشاره گردید.

در این جلسه و جلسه‌ی آینده به موضوع مهم دیگری که در استجابت دعاها نقش بسزایی دارد (زمان و مکان مناسب برای استجابت دعا) خواهیم پرداخت.

 

****

 

هرگاه بنده‌ی عارف به معرفت خدا، با رعایت آداب دعا، خدا را از روی اخلاص بخواند و به وعده‌ی الهی که فرمود «بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را»[1] ایمان داشته باشد، خداوند، درِ رحمت خویش را به سوی آن بنده باز خواهد کرد. با این حال، اگر نقصی هم در شرایط دعا باشد، امید است با انتخاب زمان و مکان مناسب برای بیان خواسته، حاجات بنده به اجابت نزدیک گردد. برخی زمان‌ها یا مکان‌ها به دلیل شرافت خاصی که دارند، سبب می‌شوند رحمت ویژه‌ی خداوند نصیب دعاکننده گردد و خواسته‌اش مستجاب گردد. باز هم تاکید می‌کنیم برای دعا کردن نیاز به زمان و مکان خاصی نیست، فقط برخی از زمان‌ها و مکان‌ها در این امر دارای فضیلت و ارزش بالاتری هستند که امید می‌رود دعا در آنها به اجابت نزدیکتر باشد. در ادامه، با استمداد از آنچه مربیان آسمانی توصیه کرده‌اند، به برخی زمان‌ها و مکان‌های مناسب برای استجابت دعا اشاره می‌کنیم:

 

زمان‌های مناسب برای استجابت دعا:

  1. 1)در میان ساعات شبانه روز:

1-1) انتهای شب:

امیر مومنان می‌فرمایند هر که می‌خواهد از خدا حاجتی طلب کند، بهتر است در سه زمان آن را طلب نماید. یکی از آن سه زمان، هنگام طلوع فجر است:

«در انتهای شب، هنگام طلوع فجر، دو فرشته ندا می‌دهند که: آیا توبه‌کننده‌ای هست که توبه کند و الان توبه‌اش پذیرفته شود؟ آیا سؤال کننده‌ای از خدا هست که خواسته‌اش اینک برآورده شود؟ آیا استغفار کننده و عذر خواهی هست که عذرخواهی کند و آمرزیده شود؟ آیا حاجت‌مندی هست تا اینک حاجتش روا شود؟»[2]

1-2) هنگام سحر تا طلوع آفتاب (بین الطلوعین)[3]:

امام باقر علیه السلام می‌فرمایند:

«به راستى، خداى گرامى و بزرگ در میان بندگان مؤمن خویش، دعاكنندگان را دوست دارد. پس بر شما باد كه از سحرگاه تا هنگام برآمدن آفتاب دعا كنید؛ زیرا

آن هنگام درهاى آسمان گشوده شوند و بادها [ى رحمت] بوزند و روزى آفریدگان تقسیم گردد و حاجت‏هاى بزرگ برآورده شود.»[4]

 

1-3) هنگام ظهر که آفتاب وسط آسمان قرار دارد (زوال خورشید)[5]:

امیر مومنان، یکی از زمان‌های مناسب برای طلب حاجت را نیم روز (هنگام زوال خورشید) معرفی می‌کنند.[6] امام صادق علیه السلام نیز ضمن تاکید بر شرافت این زمان، بازه‌ی آن را بدین صورت تبیین فرموده‌اند:

«به هنگام ظهر درهاى آسمان و درهاى بهشت باز شده و حوایج بزرگ و مهم برآورده مى گردد ... [مقدار این زمان] به قدری [است] كه انسان یك نماز چهار ركعتى، به آرامى بخواند.»[7]

 

1-4) هنگام اذان:

به فرموده‌ی امیر مومنان، هنگام اذان، درهای آسمان باز است و مانعی برای استجابت دعا وجود ندارد؛ لذا دعا کردن در این زمان غنیمت دانسته شود.[8]رسول خاتم نیز می‌فرمایند:

«دعا بین اذان و اقامه رد نمی‌شود.»[9]

 

1-5) پس از ادای نمازهای پنج‌گانه

نماز نزد خداوند متعال از چنان جایگاه والایی برخوردار است که دعا در اوقات نماز به اجابت نزدیکتر است. امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:

«همانا خداوند عزّوجلّ نمازهاى پنجگانه را در برترین زمان‌ها، برای شما واجب نموده است. بنابراین، حوایج خود را پس از نمازهای‌تان درخواست نمایید.»[10]

همچنین خداوند مهربان برای نمازگزار دعای مستجابی را در نظر گرفته است.[11]تذکر به این نکته ضروری است که نمازی مقبول پروردگار قرار می‌گیرد که با توجه، حضور قلب، خشوع و فهم معانی و حرکات نماز ادا شود.[12] بنابراین، هرچه نمازمان با توجه و معرفت بیشتری ادا شود، دعای‌ پس از نمازمان به اجابت نزدیکتر خواهد شد.

 

2) در میان روزهای هفته:

 

2-1) روز و شب جمعه

بنا به فرموده‌ی رسول خاتم، روز جمعه در میان روزهای هفته جایگاه ویژه‌ای نزد خدای متعال دارد. تا آنجا که می‌فرمایند:

«روز جمعه، ... خداوند، نیکی‌ها را دو برابر می‌کند و گناهان را محو می‌سازد (آنچنان می‌آمرزد که گویا اصلا اتفاق نیافتاده‌اند)؛ و بر درجات (مقامات معنوی) آدمی می‌افزاید. دعاها را در این روز مستجاب می‌گرداند؛ و گرفتاری‌ها را در این روز برطرف می‌نماید؛ و حاجت‌های بزرگ را در روز جمعه برآورده می‌فرماید[13]

امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:

«گاهى مؤمن دعا مى‌كند و خداوند اجابت حاجت او را تا روز جمعه به تأخیر مى‌اندازد. روز جمعه سَروَر و بزرگترین روزها نزد خداوند است ... در این روز، زمانی وجود دارد كه هر كسى در آن چیزى از خداى متعال بخواهد البته به او عنایت مى كند مگر اینكه حرامى را درخواست نماید.»[14]

همان طور که در کلام امام صادق نیز اشاره شد، در میان تمام ساعت‌های روز جمعه، زمان خاصی وجود دارد که تاثیرش بر اجابت دعا بیشتر از سایر اوقات است. امام باقر علیه السلام می‌فرمایند:

«در روز جمعه، زمانی وجود دارد که بنده‌ی مؤمنی از خدا درخواستی نمی‌کند و حاجتی نمی‌طلبد، مگر اینکه خداوند به او عطا می‌کند.»[15]

با استناد به کلام مربیان الهی، این زمان خاص، عبارت است از:

-       هنگامی که خورشید در وسط آسمان قرار می‌گیرد تا پیش از شروع نماز جمعه[16]؛

-        انتهای روز؛ هنگام غروب خورشید به گونه‌ای که هنوز نیمی از خورشید پیدا باشد[17]. [18]

شب‌های جمعه نیز از جایگاه ویژه‌ای در استجابت دعا برخوردارند. رسول خاتم می‌فرمایند:

«خداوند، هر شب - در یک سوم انتهایی آن - و [همچنین] هر شب جمعه – از ابتدای شب تا طلوع فجر – فرشته‌ای را به سوی زمینیان فرو می‌فرستد تا از جانب خدا ندا دهد: آیا درخواست کننده‌ای وجود دارد که من درخواستش را اجابت کنم؟»[19]

 

****

 

در جلسه‌ی آینده به ادامه‌ی این موضوع (زمان‌ها و مکان‌هایی که دعا در آنها به اجابت نزدیکتر است) خواهیم پرداخت.

 

Bullets نکات مهم این جلسه:

-          برای دعا کردن نیاز به زمان و مکان خاصی نیست.

-          برخی از زمان‌ها و مکان‌ها نزد خداوند متعال دارای شرافت ویژه‌ای هستند که امید می‌رود دعا در آنها به اجابت نزدیکتر باشد.

-          برخی از زمان‌هایی که دعا کردن در آنها به اجابت نزدیکتر است عبارتند از:

  1.      o برخی ساعات شبانه روز، مانند:
  1.      o شب‌ها و روزهای جمعه
 
www.mohammadivu.org.MOHR

[1]- "ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَكُمْ": قرآن کریم، سوره غافر، آیه 60.

[2]- "مَن کانَت لَه اِلی ربّهِ عزّ و جلّ حاجَة فَلیَطلبِها فی ثَلاثِ ساعات: ساعة فی یَوم الجُمعة، وَ ساعة تَزول الشمس حینَ تَهب الریاح وَ تُفتّح ابوابَ السّماء، وَتَنزل الرَحمة، وَ ساعة فی آخرِ اللّیل، عِندَ طلوع الفَجر، فَإن مَلَکَین یُنادیان: هَل مِن تائبٍ یُتاب عَلیه، هَل مِن سائلٍ یُعطی، هَل مِن مُستَغفِرٍ فَیُغفَر لَه، هَل مِن طالبٍ حاجة فَتقضی لَه" یعنی: هر كس حاجتى نزد خدا دارد، در سه وقت آنها را از خدا بخواهد: 1. ساعتى در روز جمعه؛ 2. در موقع ظهر که خورشید در وسط آسمان است و بادها می‌وزند و درهای آسمان گشوده شده و رحمت خدا سرازیر است؛ 3. ساعت آخر شب، هنگام طلوع فجر، همانا دو فرشته ندا مى كنند: آیا توبه کننده ای هست که توبه کند و الان توبه اش پذیرفته شود؟ آیا سؤال کننده ای از خدا هست که خواسته اش اینک برآورده شود؟ آیا استغفار کننده و عذر خواهی هست که عذرخواهی کند و آمرزیده شود؟ آیا حاجت مندی هست تا اینک حاجتش روا شود؟ پس منادى خداوند را جواب دهید: بحارالانوار، ج 90، ص 343 و 344. ؛ امام صادق علیه السلام نیز می‌فرمایند: "مَن قامَ مِن آخِرِ اللَّیلِ فَذَكَرَ اللهَ تَناثَرَت عَنهُ خَطایاهُ فَاِن قامَ مِن آخِرِ اللَّیلِ فَتَطَهَّرَ وَ صَلَّی رَكعَتَینِ وَ حَمِدَ اللهَ و أثنی عَلیهِ و صَلّی عَلَی النَّبی (ص) لَم یساءلِ اللهَ شیئا اِلّا أعطاهُ إمّا أن یعطیهُ الَّذی یسائلُهُ بِعَینِهِ إمّا أن یدَّخِرَ لَهُ ما هُوَ خَیر لَه مِنه" یعنی: هر كس در آخر شب از خواب برخیزد و خدا را یاد کند، خطاهای او زائل می‌شود. پس اگر آخر شب بلند شود و وضو بگیرد و دو ركعت نماز بخواند و حمد و ثنای خدا را به جای آورد و بر پیامبر صلوات بفرستد، چیزی از خدا درخواست نمی‌كند مگر آنكه خداوند به او عطا می‌فرماید، یا عین همان چیز را كه او درخواست كرده به او می‌دهد؛ و یا چیزی که بیشتر به نفعش است، برایش ذخیره خواهد نمود: وسائل الشیعه، ج 7، ص 77.

[3]- یعنی بین دو طلوع: از طلوع فجر (هنگام نماز صبح) تا طلوع آفتاب

[4]- "إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یحِبُّ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ كُلَّ دَعَّاءٍ فَعَلَیكُمْ بِالدُّعَاءِ فِی السَّحَرِ إِلَى طُلُوعِ الشَّمْسِ فَإِنَّهَا سَاعَةٌ تُفْتَحُ فِیهَا أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ تَهُبُّ الرِّیاحُ وَ تُقَسَّمُ فِیهَا الْأَرْزَاقُ وَ تُقْضَى فِیهَا الْحَوَائِجُ الْعِظَامُ": بحارالانوار، ج 90، ص 344. ؛ امیر مومنان نیز بر اینکه زمان تقسیم و تخصیص روزی میان بندگان، از طلوع فجر تا طلوع خورشید (یعنی از سحر تا طلوع آفتاب) است، تاکید کرده، می‌فرمایند: "فَأَجِیبُوا داعِی اللَّهِ وَ اطْلُبُوا الرِّزْقَ فِیمَا بَینَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَى طُلُوعِ الشَّمْسِ فَإِنَّهُ أَسْرَعُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ مِنَ الضَّرْبِ فِی الْأَرْضِ وَ هِی السَّاعَةُ الَّتِی یقْسِمُ اللَّهُ فِیهَا الرِّزْقَ بَینَ عِبَادِهِ" یعنی: بین طلوع فجر و طلوع شمس (بین طلوعین) از خداوند طلب روزى كنید؛ چون این عمل، از مسافرت در روى زمین براى روزى پیدا كردن سریع تر است؛ و آن ساعتی است كه خداوند، روزى را میان بندگان خود تقسیم مى‌كند: بحارالانوار، ج 90، ص 344.

[5]- زمانی که خورشید از وسط آسمان به سمت مغرب متمایل می‌شود را زوال خورشید گویند.

[6]- بنگرید به روایت امیر مومنان در پاورقی شماره 2.

[7]- "إذَا زَالَتِ الشّمس فُتِحَت أبوابُ السَّمَاء وَ أبوَابُ الجِنَانِ وَ قُضِیت الحَوَائِجِ العِظَامَ ... مِقدَارَ مَا یصَلّى الرّجُلُ أربَعَ رَكَعَاتٍ مُتَرَسِّلا": بحارالانوار، ج 84، ص 54.

[8]- "تُفتّح لَکُم أبوابَ السّماء فی خَمسِ مَواقیت: ... وَ عِندَ الأذان ..." یعنی: درهای آسمان، برای شما در پنج موقع باز می‌شوند: ... [یکی از آنها] هنگام اذان است: بحارالانوار، ج 90، ص 343. ؛ "إغتَنَموا الدّعاء عِندَ خَمسة مَواطِن: ... عِندَ الأذان ..." یعنی: پنج موقع را برای دعا و حاجت خواستن غنیمت شمارید: [یکی از آنها] موقع اذان است ... در این زمان ها مانعی برای استجابت دعا نیست: بحارالانوار، ج 90، ص 344.

[9]- "الدعاء بین الاذان و الاقامه لا یرد": بحارالانوار، ج 90، ص 348.

[10]- "اِنَّ اللّه‏َ عَزَّوَجَلَّ فَرَضَ عَلَیكُمُ الصَّلَواتِ الخَمْسَ فى اَفضَلِ السّاعاتِ فَعَلَیكُم بِالدُّعاءِ فى اَدبارِ الصَّلَواتِ": بحارالانوار، ج 82، ص 320.

[11]- رسول رحمت می‌فرمایند: "من أَدَّى فَریضةً فَلَهَ عِندَاللّهِ دَعوَةٌ مُستَجَابَةٌ": یعنی: كسى كه واجبى را به جا آورد، به دنبال آن، دعاى مستجابى خواهد داشت بحارالانوار، ج 79، ص 207.

[12]- امام باقر علیه السلام می‌فرمایند: "علیک بالاقبال علی صلاتک فانما یحسب لک فیها ما اقبلک علیه منها بقلبک" یعنی: بر توجه قلبی در نماز عنایت و محافظت کن، چون آن مقدار از نماز که با توجه و حضور قلب خوانده ای، برای تو حساب می‌شود: بحارالانوار، ج 81، ص 201.

[13]- "إنَّ یوْمَ الْجُمُعَةِ سَیدُ الْأَیامِ یضَاعِفُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ الْحَسَنَاتِ وَ یمْحُو فِیهِ السَّیئَاتِ وَ یرْفَعُ فِیهِ الدَّرَجَاتِ وَ یسْتَجِیبُ فِیهِ الدَّعَوَاتِ وَ یكْشِفُ فِیهِ الْكُرُبَاتِ وَ یقْضِی فِیهِ الْحَاجَاتِ الْعِظَامَ": بحارالانوار، ج 86، ص 274.

[14]- "إِنَّ الْعَبْدَ لَیَدْعُو فَیُؤَخَّرُ حَاجَتُهُ إِلَى یَوْمِ الْجُمُعَةِ ... إِنَّ یَوْمَ الْجُمُعَةِ سَیِّدُ الْأَیَّامِ ... وَ فِیهِ سَاعَةٌ لَمْ یَسْأَلِ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ فِیهَا أَحَدٌ شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ مَا لَمْ یَسْأَلْ حَرَاماً": بحارالانوار، ج 90، ص 347.

[15]- "فِی یوْمِ الْجُمُعَةِ سَاعَةٌ لَا یسْأَلُ اللَّهَ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ فِیهَا شَیئاً إِلَّا أَعْطَاهُ اللَّهُ وَ هِی مِنْ حِینِ تَزُولُ الشَّمْسُ إِلَى حِینِ ینَادَى بِالصَّلَاةِ": مستدرک الوسائل، ج 6، ص 19.

[16]- امام باقر در ادامه‌ی کلام شان درباره‌ی ساعت ویژه‌ی استجابت دعا در روز جمعه می‌فرمایند: "وَ هِی مِنْ حِینِ تَزُولُ الشَّمْسُ إِلَى حِینِ ینَادَى بِالصَّلَاةِ": مستدرک الوسائل، ج 6، ص 19. «ینَادَى بِالصَّلَاةِ» اشاره به این آیه‌ی کریمه از قرآن دارد که می‌فرماید: "یا أَیّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یوْمِ الْجُمُعَةِ ..." یعنی: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، هنگامی که برای نماز جمعه فرا خوانده می‌شوید ...: قرآن کریم، سوره جمعه، آیه 9.

[17]- فاطمه زهرا سلام الله علیها – دختر سول خاتم – می‌فرمایند: "سَمِعْتُ النَّبِی أنَّ فِی الْجُمُعَةِ لَسَاعَةً لَا یرَاقِبُهَا رَجُلٌ مُسْلِمٌ یسْأَلُ اللهَ عَزَّوَجَلَّ فِیهَا خَیراً إلَّا أعْطَاهُ إیاهُ ... فَقُلْتُ یا رَسُولَ اللهِ أی سَاعَةٍ هِی قَالَ «إذَا تُدَلَّى نِصْفُ عَینِ الشَّمْسِ لِلْغُرُوبِ»" یعنی: از پیغمبر شنیدم که فرمودند در روز جمعه یک ساعتی هست که اگر شخص مسلمان مراقبت داشته باشد و از خدا در آن ساعت خیری بخواهد، مطمئنّاً خدا به او عنایت می‌کند. از پیغمبر سؤال کردم این ساعتی که شما گفتید چه وقتی است؟ فرمود «آن موقعی که نصف خورشید هنگام غروب استتار پیدا کند»: معانی الاخبار، ص 399 و 400.

[18]- از امام صادق علیه السلام درباره‌ی این زمان ویژه که دعاها در آن اجابت می‌شود، سوال شد، ایشان پاسخ دادند: "السَّاعَةُ الَّتى‏ یسْتَجَابُ فِیهَا الدُّعاءُ یوْمَ الْجُمُعَةِ: ما بَینَ فَرَاغِ الْإِمامِ مِنَ الْخُطْبَةِ إِلى‏ أَنْ تَسْتَوِىَ ‏ الصُّفُوفِ وَ ساعَةٌ أُخْرى‏ مِنْ آخِرِ النَّهارِ إِلى‏ غُرُوبِ الشَّمْسِ وَ کَانَت فاطِمَةُ ع تَدعُوا فی ذَلِکَ الوَقت" یعنی: آن زمان که در روز جمعه دعاها در آن مستجاب می‌گردد، [عبارت است از]: 1) مابین فراغت خطیب از خطبه و منظم شدن صفوف مردم و 2) پایان روز که حضرت فاطمه علیها السلام در این وقت به درگاه خدا دعا مى كرد: بحارالانوار، ج 90، ص 348. در واقع، این روایت نیز اشاره به همان دو زمانی دارد که در متن درس به آنها اشاره گردید.

[19]- "إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى ینْزِلُ مَلَكاً إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْیا كُلَّ لَیلَةٍ فِی الثُّلُثِ الْأَخِیرِ وَ لَیلَةَ الْجُمُعَةِ فِی أَوَّلِ اللَّیلِ فَیأْمُرُهُ فَینَادِی «هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَأُعْطِیهُ ...»": بحارالانوار، ج 86، ص 266. ؛ امام باقر علیه السلام نیز می‌فرمایند: "إنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَینَادِی كُلَّ لَیلَةِ جُمُعَةٍ مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ مِنْ أَوَّلِ اللَّیلِ إِلَى آخِرِهِ «أَلَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ یدْعُونِی لآِخِرَتِهِ وَ دُنْیاهُ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأُجِیبَهُ ...»" یعنی: خدای متعال، هر شب جمعه - از ابتدای شب تا انتهای آن - از بالای عرش ندا می‌دهد: آیا بنده‌ی مومنی هست که مرا بخواند و برای آخرت و دنیایش درخواست کند (هم حاجات معنوی و هم حاجات دنیوی)، تا قبل از طلوع فجر جوابش را بدهم؟: بحارالانوار، ج 80، ص 114.